Rhinitis / Rhinosinusitis
นิยาม (Definition)
Rhinitis คือภาวะที่มีอาการทางจมูกอย่างน้อยหนึ่งอย่าง
ได้แก่
- จาม (Sneezing)
- น้ำมูกไหล (Rhinorrhea) — ด้านหน้า
หรือด้านหลัง (postnasal drip)
- คัดจมูก (Nasal congestion)
- คันจมูก (Nasal itching)
- ไอ (Cough) จาก postnasal drip
หากมีการอักเสบร่วมของโพรงไซนัส จะเรียกว่า Rhinosinusitis
(เช่น acute sinusitis หรือ chronic
rhinosinusitis)
สาเหตุหลักของ Rhinitis
|
กลุ่ม |
ตัวอย่าง /
ลักษณะสำคัญ |
|
1. Allergic rhinitis (AR) |
พบได้มากที่สุด (10–30%
ผู้ใหญ่, 40% เด็ก) — มักมีคันจมูก, จาม, น้ำมูกใส, คัดจมูก;
มีปัจจัยเสี่ยงเช่น asthma, eczema |
|
2. Nonallergic rhinitis (NAR) |
ไม่มีการตอบสนองแบบ IgE;
เริ่มในวัยผู้ใหญ่, ไม่มีคัน/จามเด่น;
แพ้กลิ่น, อุณหภูมิ, ควัน,
แอลกอฮอล์ |
|
3. Mixed rhinitis |
ผสม AR +
NAR; พบได้มากที่สุดในผู้ใหญ่ |
|
4. Atrophic rhinitis |
เยื่อบุจมูกฝ่อ
มักหลังผ่าตัดไซนัสซ้ำ → คราบสะสม, กลิ่นเหม็น |
|
5. Rhinitis of pregnancy |
คัดจมูกช่วงไตรมาสท้าย
หายภายใน 2 สัปดาห์หลังคลอด |
|
6. Occupational rhinitis |
แพ้/ระคายเคืองจากสารในที่ทำงาน
เช่น ฝุ่นไม้, โปรตีนสัตว์ทดลอง |
|
7. Drug-induced rhinitis |
จากยาพ่นจมูก (rhinitis
medicamentosa), ยาความดัน, ฮอร์โมน,
ยากล่อมประสาท, NSAIDs, sildenafil |
|
8. Alcohol-induced rhinitis |
คัดจมูก/น้ำมูกหลังดื่ม
โดยเฉพาะไวน์; พบบ่อยใน AERD |
|
9. CPAP-rhinitis |
แห้ง แดง
คัดจมูกจากลมแห้งของเครื่อง CPAP |
ลักษณะจำแนกที่สำคัญ
Allergic rhinitis
- เริ่มในวัยเด็ก/วัยรุ่น
- คันจมูก, จาม, น้ำมูกใส,
คัดจมูก (มักสองข้าง)
- อาจมี allergic shiners, nasal crease, allergic
salute
- เยื่อบุจมูกซีด, บวม
- แบ่งเป็น
- Intermittent
(เป็นๆหายๆ เช่น แพ้แมว)
- Seasonal
(แพ้เกสร)
- Perennial
(ตลอดปี เช่น ไรฝุ่น)
- มักร่วมกับ allergic conjunctivitis (ตาแดง
คัน น้ำตาไหล)
Nonallergic rhinitis
- ไม่มีคัน/จามเด่น
- อาการหลัก: คัดจมูก, น้ำมูก, postnasal
drip
- เริ่มในวัยผู้ใหญ่
- ไม่มี seasonal pattern
- ตัวกระตุ้น: กลิ่น, ควันบุหรี่,
แอลกอฮอล์, อากาศเย็น/ร้อน, น้ำหอม
- Subtypes:
- Vasomotor
rhinitis: จากการตอบสนองผิดปกติต่ออุณหภูมิ/กลิ่น
- Gustatory
rhinitis: น้ำมูกไหลจากอาหารรสเผ็ด (vagal reflex)
Rhinitis medicamentosa (ยาพ่นจมูก)
- จากการใช้ decongestant spray (oxymetazoline,
xylometazoline) ต่อเนื่อง >5 วัน
- เยื่อบุจมูกแดง บวม (rebound congestion)
- วงจรเสพติดยา → ยิ่งพ่นยิ่งคัด
- รักษา: หยุดยา, พ่นสเตียรอยด์,
ล้างจมูกน้ำเกลือ
Atrophic rhinitis
- เยื่อบุจมูกฝ่อ → crusting, กลิ่นเหม็น, obstruction
- พบบ่อยในผู้ผ่าตัดจมูกซ้ำ, สูงอายุ
- รักษา: ล้างจมูกน้ำเกลือ, ทา lubricant,
topical antibiotics
Rhinitis of pregnancy
- คัดจมูกช่วงท้ายของการตั้งครรภ์, ไม่มีสาเหตุอื่น
- หายภายใน 2 สัปดาห์หลังคลอด
- เนื่องจากฮอร์โมนเพิ่มการไหลเวียนของเยื่อบุจมูก
Occupational rhinitis
- อาการเป็นมากเฉพาะ เวลาทำงาน, ดีขึ้นในวันหยุด
- สาเหตุ: สารเคมี, โปรตีนสัตว์, ฝุ่นไม้, enzyme ในผงซักฟอก
- แยก allergic vs irritant type ตามลักษณะการตอบสนอง
Drug-induced rhinitis
- เกิดจากยา เช่น
- α-blockers (prazosin,
clonidine, methyldopa)
- β-blockers
- ACE
inhibitors, calcium channel blockers
- PDE-5
inhibitors (sildenafil, tadalafil)
- NSAIDs
ใน AERD
- ยาฮอร์โมน (estrogen, progesterone)
- ลักษณะ: คัดจมูกเรื้อรัง ไม่มีคันหรือจามเด่น
Differential Diagnosis
|
กลุ่ม |
จุดแยกสำคัญ |
|
Rhinosinusitis |
มี facial
pain, headache, postnasal purulent discharge |
|
Structural lesions |
คัดข้างเดียว,
nasal polyp, deviated septum, tumor |
|
GERD/LPR |
มี cough,
throat clearing, reflux symptoms |
|
CSF rhinorrhea |
น้ำใสไหลต่อเนื่องข้างเดียว,
หลัง trauma/ผ่าตัด |
|
Nasal tumor |
คัดจมูกข้างเดียว,
น้ำมูกปนเลือด, เลือดกำเดาเรื้อรัง |
การตรวจทางห้องปฏิบัติการ
- ทำในรายที่สงสัย systemic/immune disease
- CBC,
ESR/CRP
- RF,
ANA, HLA-B27
- Immunoglobulin
levels (ถ้าสงสัย immunodeficiency)
- Allergy
test (skin prick หรือ specific IgE)
การตรวจภาพรังสี
|
การตรวจ |
จุดประสงค์ |
|
Plain X-ray |
คัดกรอง sinusitis
เบื้องต้น |
|
CT/MRI |
สงสัย tumor,
osteonecrosis, sinus involvement |
|
Ultrasound |
ประเมิน effusion,
bursa, soft tissue; ใช้นำ aspiration |
|
Nasal endoscopy |
ช่วยวินิจฉัย structural
lesion, chronic rhinosinusitis |
แนวทางการส่งต่อ
- Allergist
/ Immunologist:
เมื่อรักษาเบื้องต้นแล้วไม่ดีขึ้น หรือสงสัย allergic rhinitis → เพื่อทำ allergy test / immunotherapy - ENT:
เมื่อมี unilateral obstruction, มี mass, เคย facial trauma, หรือสงสัย structural abnormality
|
สรุป Key Points สำหรับเวชปฏิบัติ 1. Allergic rhinitis → คันจมูก, จาม, น้ำมูกใส, เยื่อบุซีด,
มักสัมพันธ์ asthma 2. Nonallergic rhinitis → ไม่มีคัน/จาม,
เริ่มวัยผู้ใหญ่, กระตุ้นโดย irritants 3. Rhinitis medicamentosa → คัดจมูกจากใช้ยาพ่นเกิน
5 วัน 4. Atrophic rhinitis → เยื่อบุฝ่อ
กลิ่นเหม็น 5. Occupational rhinitis → อาการเฉพาะตอนทำงาน 6. Pregnancy rhinitis → คัดจมูกช่วงท้ายครรภ์
หายหลังคลอด 7. ถ้า คัดจมูกข้างเดียว
→ สงสัย tumor / polyp / deviated septum → ส่ง ENT |
Normal Nasal
Reflexes
|
Reflex |
ลักษณะ /
สิ่งกระตุ้น |
ผลที่เกิดขึ้น |
|
1. Postural reflex |
นอนราบ
หรือเอนข้างใดข้างหนึ่ง |
เลือดคั่งในเยื่อบุจมูก
→ คัดจมูกข้างล่าง หรือทั้งสองข้างเมื่อหงาย (เกิดจาก nasal cycle
ตามธรรมชาติ) |
|
2. Crutch reflex |
มีแรงกดที่รักแร้ด้านใดด้านหนึ่ง
(เช่นไม้ค้ำยัน) |
จมูกข้างเดียวกับแรงกดคัดมากขึ้น
(ipsilateral congestion) |
|
3. Hot/Cold cutaneous reflex |
การสัมผัสอุณหภูมิร้อนจัดหรือเย็นจัดที่ผิวหนังอย่างรวดเร็ว |
กระตุ้นให้จาม |
|
4. Light reflex (Photic sneeze
reflex) |
เจอแสงจ้าอย่างทันที
(visible หรือ infrared light) |
จามทันที — พบได้ราว
10–30% ของคนทั่วไป |
|
5. Bronchonasal reflex |
กระตุ้นจมูกด้วยอากาศเย็น
หรือสารระคาย |
ทำให้เกิด bronchoconstriction
(หดเกร็งหลอดลม) |
|
6. Ovulatory rhinitis |
ระยะรอบไข่ตกในรอบเดือน |
เยื่อบุจมูกบวม → คัดจมูกชั่วคราวจากฮอร์โมนเอสโตรเจนสูง |
🧩 รีเฟล็กซ์อื่นที่พบได้ในคนปกติบางราย
(พบได้แต่ยังไม่แน่ชัดว่าเป็น “รีเฟล็กซ์ปกติ”
หรือไม่)
|
Reflex |
ลักษณะ /
ปัจจัยกระตุ้น |
กลไกที่คาดว่าเกี่ยวข้อง |
|
Postprandial sneeze reflex |
จามหลังรับประทานอาหาร
(โดยเฉพาะมื้อใหญ่) |
vagal reflex จาก gastric
distension; มีรายงานว่าเป็นลักษณะทางพันธุกรรมในบางครอบครัว |
|
Sexual ideation/orgasmic
sneeze reflex |
จามเมื่อมีความคิดทางเพศหรือหลังถึงจุดสุดยอด |
การกระตุ้น autonomic
system ร่วมกับเส้นประสาท trigeminal |
|
🧠 สรุปจำง่าย “จมูกเป็นอวัยวะไวต่อสิ่งกระตุ้นของระบบประสาทอัตโนมัติ
— |
ไม่มีความคิดเห็น:
แสดงความคิดเห็น